Bâtınîlik-terör ve mehdîlik-terör ilgisi üzerine araştırmalar yapan az sayıdaki akademisyenlerden Prof.Dr. Ali Avcu Ankara Toplumsal Bilimler Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Temel İslam Bilimleri Kısım Lideri ve Din Hizmetleri Yüksek Heyeti Üyesi. İslam Mezhepleri, İmamiye, Bâtınîlik, İsmaililik, Karmatîlik, Din-Kültür Münasebeti, Bâtınîlik-Terör bağlantısı, Tasavvuf-Bâtınîlik bağı üzere mevzularda yayınlanmış kitap, makale, bildiri ve çeviri çalışmalarıyla tanıdığımız Prof. Dr. Ali Avcu ile İslam fikri etrafındaki ihtilafları, terör olaylarını ve mehdilik sıkıntısını konuştuk.
İslam’da fikrî ayrılıkların derinleşmesi hangi devirlerden sonra başlamıştır?
TARTIŞMANIN ÖZÜNDE ŞAHSÎ TENKİT YOKTUR
Bugün İslam fikri etrafında ortaya çıkan farklılıkların geçmişi hayli eskiye uzanmaktadır. Bugün ihtilafları neler besliyor?
İslam toplumundaki pek çok ihtilaf konusu başlangıçta fikrî düzlemde ve beşerî bir sorun olarak ortaya çıkmıştır. Lakin tartışılan sıkıntının itikadi bir tabana kaydırılması, ihtilaf konusunu beşeri olmaktan çıkarıp dinî bir sorun haline getirmiştir. Böylelikle siyasi problemlerin dinî yerde tartışıldığı ve dinle siyasetin iç içe girdiği kültürel bir fikir geleneği ortaya çıkmıştır.
İslami mevzularda tartışmanın özünü ne oluşturur?
Günümüze bu durum nasıl yansıyor?
Günümüzde Müslüman toplumlar ortasındaki ihtilafı derinleştiren temel sorun, “fırak/ayrıştırma” lisanına dayalı “anlama”, daha doğrusu “anlamama” problemidir. Geçmişte üretilmiş beşerî bilgiyi mezhepçi bir bakış açısıyla “din”leştiren, kendisini mutlak doğrunun ve hakkın yegâne temsilcisi olarak gören, kendisi üzere düşünmeyenleri de bidat ve dalalet ehli ve cehennemlik kabul eden manaya biçimi günümüzdeki ihtilafların temel nedenidir. Çünkü bu manaya biçimiyle bir ortada yaşayabilecek, farklılıklarımıza zenginlik olarak bakabilecek, özeleştirisini yaparak kendini geliştirip yenileyebilecek bir birey ve toplum inşa etmek mümkün gözükmemektedir.
SİYASİ REKABET MEZHEP ÇATIŞMALARINI ARTIRIR
Günümüzde mezhep mensupları birbirleriyle derin bir ayrışma ve rekabet içerisindeler. Bu tablodan İslam ismine bir uzlaşı yeri üretmek mümkün mü? Şayet mümkünse bu nasıl olabilir?
Mezhepler dinin anlaşılma gayreti sonucunda ortaya çıkmış beşerî oluşumlardır. Bu ekoller daha ortaya çıktıkları andan itibaren bir ortada yaşayabilecek bir telaffuz arayışı içerisine girmişler ve bunda da büyük oranda muvaffakiyet sağlamışlardır. Lakin farklı mezhep mensupları ortasında ihtilafların derinleştiği periyotlarda siyasi rekabetin arttığına ve Müslümanların ilimde ve bilimde geriye gittiğine şahit olmaktayız. Tarihî süreçte siyasi ihtilaflara dayalı olarak yaşanan acı deneyimler ve arbedeler mezhep mensuplarının “öteki” ile bir ortada yaşamasını zorlaştıracak bir bakış açısının İslam toplumunda yerleşmesine sebebiyet vermiştir. Bu bakış açısı 73 fırka hadisi üzerinden kendisini doğrunun yegâne temsilcisi gören, “öteki”ni ise cehennemlik ve bidat ehli olarak kategorize eden dar ve dışlayıcı bir anlayış ortaya çıkarmıştır. İslam toplumunun ilimde ve bilimde gerilemesi ve Batı toplumu karşısında siyaseten geri kalışına bağlı olarak bu hal daha da katılaşmıştır. Elbette bu yaklaşım biçimiyle kendi anlayışını İslam’ın hakikat yorumu olarak gören, fakat farklı yorumlara da hürmet duyan, onlara farklı fikirlerini serbestçe tartışıp savunabilecekleri özgür bir ortam sunan, bu manada kendi niyetleriyle yüzleşmiş, fikirlerinden ve eleştirilmekten korkmayan bir Müslüman toplumu inşa edebilmek mümkün gözükmemektedir. Bu durumdan çıkabilmenin yegâne yolu ise İslam’ın ana unsurları, çağımızın kozmik kıymetleri ve günümüz beşerinin temel beklentileri doğrultusunda yeni bir bakış açısı geliştirmekten geçmektedir.
Terör güçsüz muhalif kümelerin aksiyonudur
İslam ve terör konusunda da çalışmalar yapıyorsunuz. Günümüzde İslam ve terör birlikte anılabiliyor. Bunun İslami bir desteği var mıdır? Bu anlayış nereden besleniyor?
Kurtarıcı beklentisinin kökleri geçmiş çağlarda
Yeniden mehdilik ve İslam üzerine yaptığınız çalışmalardan yola çıkarak şunu da sormak isterim: İslam dünyasında mehdilik başta olmak üzere daima bir kurtarıcı bekleyişi var. Müslümanları böylesi bir kanıya sevk eden faktörler nelerdir ve bu niyetin kaynağı nedir?
Kurtarıcı beklentisinin yalnızca İslam dünyasında değil, Orta Çağ’ın bütün toplumlarında yaygın olduğunu söyleyebiliriz. Bunun en temel nedeni Orta Çağ’ın sosyopolitik ve kültürel atmosferidir. Çünkü Orta Çağ’da toplumlar ekseriyetle krallık ve gibisi idare biçimlerine sahiplerdi. İslam toplumunda geliştirilen idare modeli de büyük oranda bu kültürel anlayışla ahenk göstermiş; dört halife periyodunda alternatif kimi arayışlar olsa da Emevilerle birlikte saltanat ortaya çıkmıştır. Dinî birtakım kanıtlarla sağlamlaştırılan bu idare modelinde hilafet aşikâr bir soyun hakkı olarak görülmüş, halifeler ölene kadar idarede kalmış, halifeyi denetleyecek önemli bir düzenek geliştirilememiştir. Bu kaideler altında mevcut idareden mutlu olmayan kitleler, iktidarın değişmesi için isyan etmekten öteki alternatifleri kalmadığını düşünmüşlerdir. Bir devlete karşı yapılacak isyanın başarılı olabilmesi için de meşruiyetini dinden alması gerektiğine dair adeta bir uzlaşı ortaya çıkmıştır. Bu manada mehdici telaffuzlar, yapılacak bir başkaldırının din üzerinden meşrulaştırılabilmesinin en kolay ve bilindik yollarından biridir. Muhalif kitleler, mehdinin gelişi için uygun ortam oluşturma, kıyametin kopması için çalışma, siyasi bir başarısızlığın mehdi söylemi üzerinden örtbas edilerek rövanşı ahir vakte bırakma ve gibisi telaffuzlarla taraftarlarını bir ortada tutma ve motive etme yolunu tercih etmişlerdir. Bu sosyopolitik ve kültürel ortam, Ortadoğu toplumlarında mehdici telaffuzların yaygınlaşmasına taban hazırlamıştır.