HAKAN DEĞİRMENCİ
Roman yol boyunca gezdirilen bir aynadır der Fransız romancı. Sahiden de o aynaya bakıldığında hayata dair gerçekler bütün çıplaklığıyla görülebilecektir. Aynadan yansıyacak imajlardan biri de hiç kuşkusuz tarihtir. Bu manada romanlar, tarihî hadiselere birer kesit olup toplumların geçmişine ayna fiyatlar.
Türk edebiyâtında tarihî romanın mazisi, Türk romanının başlangıcı kadar eskidir. Romantik tarih anlayışının bir sonucu olarak Tanzimat’tan itibaren sanatkarlar Osmanlı tarihine de yönelmişlerdir. Bunun sonucu olarak, İstanbul’un fethi üzere yalnızca Türk ve İslam tarihi açısından değil, bütün dünya tarihi bakımından da kıymet taşıyan bu büyük hadise, Türk edebiyâtının her çeşidine mevzu olmuş, başta romanlar olmak üzere şiirde ve tiyatroda sıkça işlenmiştir. Tanzimat devrinden itibaren Meşrutiyet, Cumhuriyet, Çok Partili devir ve 1980’den günümüze kadar Fetih ve Fatih hakkında pek çok tarihi roman yayımlanmıştır. Bunlar ortasında tanınan kültüre ve hamasete yönelik olanlarından, fethin karanlık noktalarını aydınlatmaya yönelik olanlarına kadar pek çok kıymetli roman kitapçılardaki yerini almıştır.
CUMHURİYET ÖNCESİ/SONRASI
İstanbul’un fethine temas eden birinci romanlar Ahmet Mithat Efendi’nin 1875 tarihli Hüseyin Fellah ve 1877 tarihli Süleyman Muslî romanlarıdır. Namık Kemal’in 1881’de yayımlanan Cezmi romanında, Şehbenderzâde Filibeli Ahmet Hilmi ve 1908’de yayımlanan Öksüz Turgut romanında, 1914 tarihli Şimal Rüzgârları romanında fethe temas ediliştir. Buraya kadar kelamını ettiğimiz romanlarda, Tanzimat periyodunda büyük ölçüde “Romantizm”in etkisiyle, Meşrutiyet devrinde ise çağın ruhuna uygun biçimde “Türkçülük” akımının oluşturduğu algıyla fethe olumlu yaklaşılmış ve Fatih karakteri yüceltilmiştir.
Cumhuriyetin birinci periyotlarında Osmanlı tarihine bakış açısında görülen olumsuzluk fetih romanlarına da yansımıştır. Bunun en bariz örneği hiç kuşkusuz Kara Davut’tur. Roman, Cumhuriyet’i Osmanlı’nın devamı olarak gören ve bunun doğal sonucu olarak yeni devri yasallaştırmanın yolu olarak eskiyi kötülemeyi tercih eden hastalıklı bir zihniyetin eseridir. Cumhuriyetimiz Osmanlı’nın bir alternatifi değil, uygunuyla kötüsüyle bir devamıdır.
1950’lere kadar yayımlanan romanlarda bu yeni telakki devam etmiştir. Menderes hükumetinden sonra gerek fethin 500. yılı olması münasebetiyle, gerekse yeni siyasi iradenin de soruna sıcak bakmasıyla fetih kutlamaları yapılmış; oluşan bu yeni havanın etkisiyle romancıların fethe ve Fatih’e bakışında yeni bir zihniyet kırılması daha yaşanmıştır. Bir bakıma “normalleşme” olarak tanımlayabileceğimiz bu devirde, müellifler Fatih’i ve Osmanlı ordusunu yüceltmeye başlamışlar, yazdıkları romanlarla onları tarih içinde yüksek bir makama koymuşlardır.
2000’lerden sonra ise ülkedeki sosyolojik ve siyasi dönüşüme paralel olarak, toplumda Osmanlı tarihine ve fethe karşı bir alaka oluşmuş, yayınevleri ve müellifler da oluşan talebe bağlı olarak fethi husus alan romanlara yönelmişlerdir. Bilhassa 2012 yılında gösterime girmiş olan Fetih 1453 sinemasının uyandırdığı akis ve coşkunun da bu gelişmelerde hissesi olduğunu belirtmek gerekmektedir. Bu devirde fethe İslamcı ve/veya Milliyetçi bir çizgiden bakan ve Fatih’in olumlu istikametlerini öne çıkaran romanlar yazmışlardır. Türk edebiyatında fethi bahis alan roman sayısı ellinin üzerindedir. Pek birden fazla hamasette yönelik olan ve tanınan tarihi roman olarak isimlendirebileceğimiz bu romanların yanı sıra nitekim lisan, üslûb, yapı, teknik olarak nitelikli romanlar da verilmiştir. Artık birkaçı üzerinde duralım:
SEPETÇİOĞLU’NUN FETİH ÜÇLEMESİ
Türk romanının usta kalemi Mustafa Necati Sepetçioğlu’nun kaleme aldığı ve “Fetih Üçlemesi” olarak bilinen Ebem Nesli, Sabır ve Gece Vaktinde Gündönümü romanları 1980’li yıllarda neşredilmiştir. Dervişlerin, erenlerin maddî ve manevî nüfuzlarıyla Anadolu’nun Türkleşip İslamlaşmasındaki etkisini çabucak her tarihi romanında özellikle işleyen Sepetçioğlu, birebir halini kelam konusu romanlarda da sürdürmüştür. Sepetçioğlu, kelam konusu üç yapıtında, kendinden evvelki “popüler tarihî roman”lardan farklı olarak, tekniği ve üslûbuyla İstanbul’un fethini anlatan güçlü bir roman ortaya koymuştur. Ebem Jenerasyonu ve Sabır’da daha çok Düzmece Mustafa olayıyla meşgul olan Fatih, ilaveten Sabır’da İstanbul kuşatması ve Hacı Bayram Veli ile görüşmesiyle gündeme gelmektedir. Gece Vaktinde Gündönümü romanında ise tahtı oğluna devredip Manisa’ya yerleşmesi ve burada hayalini kurduğu üzere bahçıvanlık yaparak toprak ve su ile meşgul olduğu, dinlenmeye çalıştığı anlatılmaktadır. Mustafa Neceti Sepetçioğlu’nun “Fetih Üçlemesi”ni oluşturan üç kitabı da birer ırmak romanı özelliği gösterdiğinden, her romanda olaylar ve şahıslar devamlılık taşımaktadır.
BOĞAZKESEN
Nedim Gürsel’in kaleme aldığı Boğazkesen, alt başlığında da belirtildiği üzere “Fatih’in Romanı”dır. Osmanlı’yı beylikten devlete dönüştüren Sultan Mehmet’in hırsı ve azmidir. Romanda, Şehzade Mehmet, okuduğu kitaplardan, dinlediği menkıbelerden tanıdıkça, öğrendikçe Büyük İskender’e özenmektedir. Şuur akışı tekniğiyle verilen, olaylarla vaktin, gerçekle düşlerin karıştığı bu kısımda Sultan Mehmet evvel Büyük İskender’i hatırlamaktadır. Onun üzere olmak, uçsuz bucaksız çölleri aşıp okyanusları aşmak istemektedir. Sonra aklına tarihin bir diğer ulu hükümdarı olan Annibal gelmiş, bir an için filleriyle Roma’ya yürümek istemiştir. Sultan Mehmet’in ilme verdiği kıymeti en geniş formda işleyen romanlardan biri olan Boğazkesen’in ilerleyen sayfalarında, Padişah’ın sık sık Kurşun Ayaklı Medrese’deki odasına kapanıp okumaya daldığını ve kendisini unuttuğunu öğrenmekteyiz. Romanda, Padişah sık sık ilmî tartışmaların yapıldığı ortamlar oluşturmaktadır. Anlatıcı, Padişahın bu mübahaselerden aldığı hazzı öbür hiçbir şeyden almadığını belirtmiştir. Bu toplantıların birinde, evvelden küçük bir kâğıda yazdığı Mesnevi’den dizeleri okuyarak toplantıyı başlatmıştır. Geniş odada bulunan ulema ortasından Manisa’dan beri hocası olan Molla Gürani’nin elini öperek, onu sol yanına oturtmuştur. Molla Gürani’den öteki odada Ali Kuşçu, Molla Lütfi, Hocazade, Molla Hüsrev ve Mahmud Paşa da bulunmaktadır. İmam Gazali ile İbn-i Rüşd ortasındaki görüş farklılıklarının tartışıldığı bu toplantı, sabaha kadar sürmüştür.
HOCAEFENDİ’NİN SANDUKASI
Emre Kongar’ın 1999’da kaleme aldığı Hocaefendi’nin Sandukası isimli yapıtı, “Kızıl Elma” ülküsünün en müşahhas biçimde tezahür ettiği romanlardan biridir. Anlatıcıya nazaran Sultan Mehmet iki Roma’nın tacını birden elinde tutmak istenmektedir. Bunun için evvel Doğu Roma’yı alarak ve Ortodoks kilisesini denetimine geçirmiştir. Sıradaki maksadı Batı Roma’yı ele geçirmektir. Ne var ki Sultan Mehmet’in öldürülmesiyle birlikte Kızıl Elma ideali de sona ermiştir. Hocaefendi’nin Sandukası romanında “laik” bir padişah profiliyle karşılaşmaktayız.
KARA BÜYÜLÜ UYKU
1999’da yayımlanan Vecdi Çıracıoğlu’nun Kara Büyülü Uyku isimli romanında, İstanbul’un içine düştüğü sefalet öne çıkarılarak fetih öncesi koşulara ayna tutulmuştur.
SULTANI ÖLDÜRMEK
Ahmet Ümit’in 2012’de yayımlanan Sultanı Öldürmek isimli romanında Tahir Hakkı Bentli, gelişime açık, meraklı, geçmişi kurcalamaktan hoşlanan gençlere vaaz eden bir tarih profesörüdür. Problemleri, resmi tarihin dışına çıkarak anlatmayı seven bu tarihçinin bakış açısıyla daha çok Fatih’e odaklanılmıştır.
KARA DAVUT
Neşri 1927 ile 1930 yılları ortasında tamamlanan Kara Davut’ta fethin hükümdarı Fatih’e bakış açısında açık bir düşmanlık gösterilmiş, bir bakıma tarihe ihanet edilmiştir. Çünkü, roman boyunca muharrir Nizamettin Nazif Tepedelenlioğlu, fetihteki onur ve hüneri Sultan Mehmet’ten alıp, bir sokak fedaisine verme temayülü göstermiştir. Hatta anlatının bir yerinde Kara Davut isimli çapulcu halkın içinde Fatih’e tokat atar. Romancının da bir tasarruf hakkı olduğuna inanmakla bir arada, bütün toplumun ortak kullanım alanı olan tarihî mevzularda, hadiseleri alt üst etmek üzere bir sınırsız özgürlüğü olmadığını düşünmekteyiz. Türk romanında Osmanlı tarihine bakışın Kara Davut’la somutlaştığı üzere, bu derece keskin bir kırılma yaşamasını, Cumhuriyet devrindeki tarih algısında oluşan genel bir zihniyet değişikliğinden bağımsız düşünmemek gerekmektedir.
FATİH’İN ZAFERİ
1953’de Faik Türkmen tarafından kaleme alınan romanda geniş bir şahıs takımı dikkatleri çeker. Çandarlı Halil Paşa ve Zağanos Paşa üzere devlet adamlarına, fethin manevi mimarlarından Akşemsettin’e, Molla Gürani’ye yer verilen romanda, tarihi rolü tartışmalara husus olan Şehzade Orhan, Vezir Notaras, Ulubatlı Hasan, Urban Usta üzere karakterlerle varlıklı bir şahıs takımı oluşturulmuştur.
İSTANBUL’UN FETHİ
Feridun Fazıl Tülbentçi tarafında 1954’de yayımlanan roman âdeta tarihî bir vesika kararındadır. Fethin gerisindeki askeri takımın neredeyse tamamına yer verilen romanda fantastik bir yan kıssa olarak Cafer ismindeki yavuz ve mahir bir Osmanlı casusunun maceralarına yer verilmiştir.